साने गुरुजी म्हणून ओळखले जाणारे पांडुरंग सदाशिव साने हे एक महान समाजसुधारक, शिक्षणतज्ज्ञ आणि गांधीवादी विचारवंत होते.
त्यांचा जन्म २४ डिसेंबर १८९९ रोजी रत्नागिरी जिल्ह्यातील पालगड या गावी झाला. गरीब कुटुंबात जन्मलेले साने गुरुजी लहानपणापासूनच बुद्धिमान आणि देशभक्त होते.
“रवींद्रनाथ टागोरांनी म्हटले आहे : ‘‘तुला एकटेच जावे लागेल. जा, तू आपला कंदील घेऊन जा. लोकांच्या टीकेचा झंजावात सुटेल व तुझ्या हातातील दिवा विझेल. परंतु तो पुन्हा लाव व पुढे पाऊल टाक. तुला एकट्यानेच जावे लागेल.”
― साने गुरुजी, श्यामची आई
शिक्षण आणि सामाजिक कार्य
साने गुरुजींनी पुण्यातील नूतन महाविद्यालयात शिक्षण घेतले. त्यांच्यातील सामाजिक चेतना लहानपणापासूनच जागृत होती. त्यांनी समाजातील अंधश्रद्धा, अस्पृश्यता आणि अन्यायाविरुद्ध आवाज उठवला. त्यांनी राष्ट्र सेवा दलाची स्थापना करून तरुणांना देशसेवा करण्यासाठी प्रेरित केले.
अस्पृश्यता विरोधातील संघर्ष
साने गुरुजींनी अस्पृश्यतेच्या प्रश्नावर विशेष लक्ष केंद्रित केले. त्यांनी पंढरपूरच्या विठ्ठल मंदिरात हरिजनांना प्रवेश मिळावा यासाठी उपोषण केले आणि यशस्वी झाले. त्यांच्या या कठोर संघर्षाने समाजातील जातीय भेदभाव दूर करण्यास मदत झाली.
शिक्षण क्षेत्रातील योगदान
साने गुरुजींनी शिक्षण क्षेत्रातही महत्त्वपूर्ण योगदान दिले. त्यांनी अनेक शाळा आणि महाविद्यालयांमध्ये शिक्षण दिले. त्यांच्या शिकवणीचा प्रभाव त्यांच्या विद्यार्थ्यांवर खोलवर होता. त्यांनी विद्यार्थ्यांना नैतिक मूल्ये, देशभक्ती आणि सामाजिक जबाबदारी शिकवली.
साहित्यिक योगदान
साने गुरुजी एक सुप्रसिद्ध लेखकही होते. त्यांनी अनेक पुस्तके लिहिली, ज्यात “श्यामची आई“ हे आत्मचरित्र सर्वाधिक प्रसिद्ध आहे. या पुस्तकात त्यांनी आपल्या बालपण, तरुणपण आणि सामाजिक कार्याचे अनुभव सांगितले आहेत. याशिवाय, त्यांनी कथा, निबंध आणि इतर साहित्यिक कृतीही लिहिल्या.
साने गुरुजींचे वारसा
११ जून १९५० रोजी साने गुरुजींचे निधन झाले. परंतु त्यांचे विचार आणि कार्य आजही प्रेरणादायी आहे.
त्यांच्या समाजसुधारक कार्याने आणि शिक्षण क्षेत्रातील योगदानाने त्यांना मराठी साहित्य आणि समाजकार्याच्या इतिहासात अविस्मरणीय स्थान मिळाले आहे.
