सोशल मिडिया वर नुकतीच एक विडीयो व्हायरल झाली आहे ज्यात एक मासा मातीमधून काढल्यानंतर सुद्धा जिवंत असतो, हे कसे शक्य आहे ? चला तर बघूयाया माशाविषयीअधिक माहिती. फुफ्फुसमीन (Lungfish) हे एक अद्वितीय मासे आहेत जे पाण्यात आणि हवेत दोन्ही ठिकाणी श्वसन करू शकतात.
हे मासे डिप्नोई (Dipnoi) गणातील आहेत आणि त्यांना फुफ्फुसासारखे कार्य करणारा वाताशय (हवेची पिशवी) असतो. त्यामुळे ते पाण्यात आणि हवेतही श्वसन करू शकतात.
फुफ्फुसमीन मुख्यतः आफ्रिका, दक्षिण अमेरिका आणि ऑस्ट्रेलिया या ठिकाणी आढळतात. या माशांच्या सहा प्रजाती अस्तित्वात आहेत: निओसेरॅटोडस (Neoceratodus), प्रोटॉप्टेरस (Protopterus), आणि लेपिडोसायरन (Lepidosiren) या प्रमुख प्रजाती आहेत
फुफ्फुसमीनांचे वैशिष्ट्ये
फुफ्फुसमीन माशांचे शरीर निमुळते आणि लांबट असते. त्यांना अंसपक्षाची (Pectoral fin) आणि श्रोणीपरांची (Pelvic fin) जोडी असते. त्यांच्या शरीरात सलग कास्थिमय पृष्ठरज्जू असतो. त्यांच्या जबड्यात टाळूवर दात आढळतात.
यांचे शरीर आदिम स्वरूपाचे असून त्यांना पाली/खंड (Lobes) असलेले पर असतात. फुफ्फुसमीन माशांच्या श्वसन संस्थेत वाताशयाचे फुफ्फुसात रूपांतर झालेले असते.
श्वसन प्रक्रिया
फुफ्फुसमीन माशांच्या श्वसन संस्थेत वाताशयाचे फुफ्फुसात रूपांतर झालेले असते. त्यामुळे ते पाण्यात आणि हवेत दोन्ही ठिकाणी श्वसन करू शकतात.
त्यांच्या श्वसन संस्थेत श्वसनरंध्र नसतात, परंतु नाकपुड्या मुस्काटाच्या खालच्या बाजूस आढळतात.
प्राचीन फुफ्फुसमीनामध्ये कर्परेच्या (Skull) हाडांवर कॉसमीन (Cosmin) या क्षारयुक्त पदार्थाचे आवरण होते, परंतु आधुनिक फुफ्फुसमीनामध्ये हे आवरण नाहीसे झाले आहे
आहार आणि जीवनशैली
फुफ्फुसमीन सर्वाहारी असून ते मासे, कीटक, छोटे संधीपाद, किडे, मृदुकाय, उभयचर प्राणी आणि काही वनस्पतीदेखील खातात. त्यांना खरे उदर नसून त्याऐवजी आतड्यातील सर्पिल झडप असते.
उन्हाळ्यात तळी आटल्यास ते आपल्या शरीराभोवती चिखलाचे कवच तयार करतात. हवा जाण्यासाठी या कवचाला छिद्र असते. या कवचाला कोश (cocoon) म्हणतात.
उत्क्रांती आणि वर्गीकरण
फुफ्फुसमीन (lungfish) माशांचे उत्क्रांती व वर्गीकरण विज्ञानात महत्त्वाचे स्थान आहे. मत्स्य व उभयचर वर्गातील दुवा म्हणून फुफ्फुसमीन माशांचे महत्त्व आहे.
डेव्होनियन फुफ्फुसमीन (Devonian lungfish) हा युरोप व उत्तर अमेरिकेतील फुफ्फुसमीन आता अस्तंगत झाला आहे. याचे शास्त्रीय नाव डिप्टेरस (Dipterus) असे आहे.
आधुनिक काळातील फुफ्फुसमीन ((lungfish)
आधुनिक काळातील फुफ्फुसमीन माशांच्या प्रजातींमध्ये ऑस्ट्रेलियन प्रजातीला केवळ एकच फुफ्फुस असते, तर इतर प्रजातीत दोन फुफ्फुसे असतात.
ऑस्ट्रेलियन फुफ्फुसमीन प्रजाती कल्ल्यांच्या साहाय्याने श्वसन करू शकते, परंतु इतर प्रजातीत कल्ले पूर्णत: ऱ्हास पावलेले असतात.
फुफ्फुसमीन माशांचे प्रकार (Types of Lungfish)
फुफ्फुसमीन (Lungfish) हे मासे पाण्यात आणि हवेत दोन्ही ठिकाणी श्वसन करू शकतात. हे मासे डिप्नोई (Dipnoi) गणातील आहेत आणि त्यांना फुफ्फुसासारखे कार्य करणारा वाताशय (हवेची पिशवी) असतो. त्यामुळे ते पाण्यात आणि हवेतही श्वसन करू शकतात.
फुफ्फुसमीन मुख्यतः आफ्रिका, दक्षिण अमेरिका आणि ऑस्ट्रेलिया या ठिकाणी आढळतात. या माशांच्या सहा प्रजाती आहेत: निओसेरॅटोडस (Neoceratodus), प्रोटॉप्टेरस (Protopterus), आणि लेपिडोसायरन (Lepidosiren) या प्रमुख प्रजाती आहेत.
निओसेरॅटोडस (Neoceratodus)
ऑस्ट्रेलियातील निओसेरॅटोडस प्रजातीला केवळ एकच फुफ्फुस असते. हे मासे मुख्यतः क्विन्सलँडच्या नदीत आढळतात.
त्यांना श्वसनासाठी कल्ले आणि फुफ्फुस दोन्ही असतात, त्यामुळे ते पाण्यात आणि हवेत दोन्ही ठिकाणी श्वसन करू शकतात.
निओसेरॅटोडस हे मासे त्यांच्या लांबट शरीर आणि पंखांच्या विशेषतेमुळे ओळखले जातात.
प्रोटॉप्टेरस (Protopterus)
प्रोटॉप्टेरस प्रजाती आफ्रिकेमध्ये आढळतात. या माशांना दोन फुफ्फुसे असतात आणि ते पाण्यातील ऑक्सिजन कमी झाल्यास हवेतून श्वसन करू शकतात. प्रोटॉप्टेरस माशांचे शरीर लांबट आणि निमुळते असते.
ते चिखलात लपून राहू शकतात आणि उन्हाळ्यात तळी आटल्यास चिखलाचे कवच तयार करून त्यात श्वसन करू शकतात.
लेपिडोसायरन (Lepidosiren)
लेपिडोसायरन प्रजाती दक्षिण अमेरिकेमध्ये आढळतात. या माशांना दोन फुफ्फुसे असतात आणि ते पाण्यातील ऑक्सिजन कमी झाल्यास हवेतून श्वसन करू शकतात.
लेपिडोसायरन माशांचे शरीर लांबट आणि निमुळते असते. ते चिखलात लपून राहू शकतात आणि उन्हाळ्यात तळी आटल्यास चिखलाचे कवच तयार करून त्यात श्वसन करू शकतात.
थोडक्यात
फुफ्फुसमीन हे एक अद्वितीय मासे आहेत जे पाण्यात आणि हवेत दोन्ही ठिकाणी श्वसन करू शकतात.
त्यांच्या श्वसन संस्थेत वाताशयाचे फुफ्फुसात रूपांतर झालेले असते. फुफ्फुसमीन माशांचे उत्क्रांती व वर्गीकरण विज्ञानात महत्त्वाचे स्थान आहे. त्यांच्या जीवनशैलीत आणि आहारात विविधता आढळते.
फुफ्फुसमीन माशांचे अध्ययन करून आपण त्यांच्या अद्वितीय वैशिष्ट्यांचा अधिक चांगल्या प्रकारे अभ्यास करू शकतो.