कोर्स २०१ : शैक्षणिक व्यवस्थापनाचे प्रकार

Contents [hide]

शैक्षणिक व्यवस्थापन हे संस्थांमधील निश्चित उद्दिष्टे व ध्येये यांच्या पूर्तीसाठी करण्यात आलेले उपाययोजनात्मक व्यवस्थापन आहे. त्यामुळे शैक्षणिक व्यवस्थापन हे शैक्षणिक संस्था किंवा संघटनासंबंधित कार्य आहे. या शैक्षणिक व्यवस्थापनाचे मुख्यत्वे करून तीन प्रकार पडतात. 

१. वेळ व्यवस्थापन 

२. प्रासंगिक व्यवस्थापन 

३. वर्ग व्यवस्थापन

     अशी वेळ व्यवस्थापनाची सर्वसाधारण व्याख्या केली जाते. आपल्याला एखाद्या गोष्टीचे महत्त्व कळल्याशिवाय आपण त्याचा वापर करू शकत नाही. त्यामुळे वेळेचे व्यवस्थापन आपण कशासाठी करावे? त्याचे फायदे काय  आहेत? त्याचा कुठे आणि कसा उपयोग केला जातो? अशा प्रकारचे प्रश्न तेव्हाच निर्माण होऊ शकतात, जेव्हा आपल्याला वेळेचे आणि आपल्या जीवनातील तिच्या स्थानाचे महत्त्व माहीत असते. 

    सुरुवातीच्या काळात वेळेचे व्यवस्थापन फक्त व्यवसाय किंवा कामाशी संबंधित असे; परंतु हळूहळू या संकल्पनेचा विस्तार होत गेला आणि आता त्यामध्ये वैयक्तिक कामकाजाचा किंवा उपक्रमांचाही समावेश होतो. वेळेची व्यवस्थापन प्रणाली ही विविध प्रक्रिया, साधने, तंत्रे आणि पद्धतींचा संयोग आहे. कोणत्याही प्रकल्प विकासात वेळेचे व्यवस्थापन  गरजेचे असते कारण त्यावरच प्रकल्पाची व्याप्ती आणि पूर्णत्व अवलंबून असते. वेळेचे व्यवस्थापन हे प्रत्येक कामासाठी कशा प्रकारे वेळ विभागून देतो यावर अवलंबून असते. वेळेचे व्यवस्थापन केल्याने वेळेचा उपयोग अधिक उत्पादक कामांसाठी केला जातो. तेवढ्याच वेळेत अधिक काम केले जाते. वेळेचे व्यवस्थापन म्हणजे  स्वयं व्यवस्थापन होय.

 आपल्या कार्याचे योग्य वेळेनुसार व्यवस्थापन करण्याचे कौशल्य शिक्षकांमध्ये असणे आवश्यक आहे. दीर्घकालीन शैक्षणिक उद्दिष्टे पूर्ण करण्यासाठी शिक्षकांना वर्ग, विद्यार्थ्यांसंदर्भात आवश्यक असणाऱ्या तात्कालिक शैक्षणिक गरजा आणि इतर शैक्षणिक कार्य यांमध्ये योग्य प्रकारे संतुलन राखणे गरजेचे असते. पाठनियोजन श्रेणीपद्धत परीक्षा आणि प्रत्यक्ष अध्यापन हे कार्य शिक्षकांच्या वेळेच्या  चौकटीनुसार तयार करतात. विद्याथ्र्यांना मार्गदर्शन करण्याकरिता वेळापत्रकानुसार तासिका या फार कमी प्रमाणात असतात. तरीही दिलेल्या वेळेचे व्यवस्थापन शिक्षकांनी कौशल्यपूर्ण आणि योग्य प्रकारे केले तर त्याचा फायदा विद्यार्थ्यांना होईल.

शिक्षकांनी वेळ व्यवस्थापनाची सुरुवात  हि दिवसाची सुरवातीपासूनच करावी, मिळालेल्या वेळेचे योग्य विभाजन करून महत्वाच्या कार्यांना अग्रक्रम देवून दैनंदिन कार्यक्रमाची मांडणी करावी. अध्यापन करताना कोणत्या विषयाला प्राधान्य द्यावे हे समजून घ्यावे व त्याप्रमणे अध्ययन करावे. उदा. गणित आणि  इंग्रजी अशा विद्यार्थ्यांना अवघड वाटणार्या विषयानंतर कला किंवा क्रीडा अशा विषयाच्या तासिकेचे आयोजन करावे त्यामुळे अध्ययन प्रभावी होते.

विद्यार्थ्यांनी केलेल्या अध्यानाचे मुल्यांकन करण्याच्या हेतूने गृह्कार्या व स्वाध्याय यांचे आयोजन करणे महत्वाचे असले तरी वेळेचे योग्य व्यावास्थ्पण करणेही महत्वाचे आहे  त्याकरिता वर्गात अध्यापन केलेल्या पाठाचे पुनरावृत्ती द्वारे अध्यापन केल्याने अध्यायन अध्यापन प्रभावी बनते. त्याचबरोबर विद्यार्थ्यांना येणाऱ्या अडचणी व समस्यांचे वेळेच्या वेळी योग्य व्यवस्थापन करता येते.  त्यामुळे वेळेचे योग्य नियोजन करून शिक्षकांद्वारे विद्यार्थ्यांना स्वाध्याय देणे आवश्यक आहे.

अध्ययन-अध्यापन प्रक्रिया पूर्ण करताना विविध क्रिया, साधने, तंत्रे यांचा वापर केला जातो. काही वेळेस या प्रक्रियांमध्ये संभाव्य अडचणी किंवा समस्या उद्भवतात. अशा वेळी शिक्षकांनी योग्य नियोजनाद्वारे त्या समस्यांचे, अडचणींचे निराकरण करणे आवश्यक असते.

शिक्षकांना त्यांच्या शैक्षणिक कार्यात अनेक कार्ये करावी लागतात. विद्यार्थी-पालक यांच्याशी संवाद साधणे, विद्यार्थ्यांच्या प्रगतीचे मूल्यांकन करणे, विद्याथ्र्यांच्या शैक्षणिक गरजा जाणून घेऊन त्यांची पूर्तता करणे या सर्व क्रियांव्यतिरिक्त शिक्षकांना त्यांच्या वैयक्तिक वेळेचे योग्य नियोजन करणे आवश्यक असते. शालेय जीवना तील क्रियांसाठी वैयक्तिक जीवनातील कार्याचे संतुलन राखण्यासाठी शिक्षकांना वेळेचे योग्य व्यवस्थापन करणे आवश्यक आहे. वेळेचे व्यवस्थापन केल्याने विद्यार्थ्यांना परिणामकारक व प्रभावी शिक्षणाची उपलब्धता होते.

उपलब्ध वेळेचे योग्य नियोजन करणे, संयोजन करणे, नियंत्रण करणे आणि अपेक्षित उद्दिष्टे योग्य प्रकारे साध्य करणे म्हणजे वेळेचे व्यवस्थापन होय. जीवनाची ध्येये आणि व्यवसायाची ध्येये यात काळजीपूर्वक सांगड घालणे महत्त्वाचे आहे. यामध्ये विरोध निर्माण होणार नाही याची काळजी घेणे आवश्यक असते. 

 

१. वेळेचा योग्य वापर

आपल्या कार्यक्षमतेला सुनियोजित वेळापत्रकाची साथ मिळाली तर उपलब्ध वेळेचा समर्पक उपयोग करून आपण योग्य परिणाम साधून आपल्या उत्पादकतेत, क्रियांमध्ये वृद्धी पडवून आणू शकतो. शिक्षण क्षेत्रातही वेळेचे योग्य नियोजन करणे आवश्यक असते. विशेषतः परीक्षेच्या कालखंडात वेळेचे योग्य नियोजन करून त्याचा वापर करणे जरूरीचे असते. त्याचा फायदा विद्यार्थ्यांना भविष्यात होतो. तेव्हा विद्याथ्र्यांना वेळेचे महत्त्व समजते.  

 

२. वेळेचा सदुपयोग

शिक्षण काळात विध्यार्थ्यांना मिळणाऱ्या एकूण वेळेचे नियोजन करून त्याचा सदुपयोग करणे, शिक्षण प्रणालीमध्ये वेळेनुसार शिक्षण क्रियांचा आराखडा तयार केला जातो. यामध्ये मर्यादित वेळ असतो व त्यानुसार वेळापत्रकाचे नियोजन केले जाते. विद्याथ्र्यांच्या सर्वांगीण विकासाच्या दृष्टीने व शैक्षणिक ध्येये व उद्दिष्टांच्या पूर्ती हेतूने मर्यादित वेळेचा सदुपयोग करणे आवश्यक असते. काही शैक्षणिक संस्थांमध्ये सकाळ, दुपार अशा सत्रात वर्ग चालविले जातात. अशातच घड्याळी सहा तासिकांमध्ये सर्व शैक्षणिक क्रियांचा समावेश करावयाचा असतो. या सर्व क्रियांचा विचार करून मर्यादित उपलब्ध वेळेनुसार तासिकांचे योग्य नियोजन करणे आवश्यक असते.

३. विद्यार्थी जीवनात हा एक महत्वपूर्ण घटक आहे. विद्यार्थी त्यांच्या दैनंदिन जीवनात आणि शैक्षणिक जीवनात अनेक क्रिया करतात. यामध्ये अध्ययन करणे, खेळ खेळणे, विविध प्रकल्प करणे, मित्र, शिक्षक, पालक यांच्याशी संवाद साधणे अशा क्रियांचा समावेश होतो. ही कार्ये करताना विद्यार्थ्यांना आपल्या शैक्षणिक, वैयक्तिक जीवनातील कार्याचे वेळेनुसार योग्य नियोजन करणे आवश्यक असते. तेव्हाच विद्यार्थी अध्ययन क्रिया वैयक्तिक जीवनातील क्रिया योग्यप्रकारे व परिणामकारकपणे करू शकतात. 

 

४. स्वयं शिस्त / वेळेचे योग्य नियोजन 

 

 विद्यार्थ्याने रिकाम्या वेळेत वर्गाबाहेर जावून ती वेळ वाया न घालवता वर्गात बसून झालेल्या पाठाची पुनरावृत्ती करणे वाचन, लेखन करणे  यातून विद्यार्थ्यांच्या स्वयं शिस्तीचे दर्शन घडते अशी स्वयं शिस्त प्रत्येक विद्यार्थ्याने ठेवून स्वताच स्वतःचे मुल्यांकन करावे.